Diskutim për librin “Enciklopedia imagjinare / postroman” të Bajram Kosumit

Sot, më 05.06.2024, në Amfiteatrin e Kuq të Universitetit Publik “Kadri Zeka”, Bajram Kosumi, shkrimtar, profesor, ish kryeministër i Kosovës dhe ish rektor i UKZ-së, bisedoi me lexuesit e tij nga Gjilani për letërsinë dhe librin e tij të fundit, “Enciklopedia imagjinare / postroman”, i cili ka zgjuar interesim të madh te lexuesit.

Studiuesi dhe poeti Flamur Maloku, Profesori i Fakultetit të Edukimit, hapi takimin letrar, duke iu uruar mirëseardhje të pranishmëve dhe duke përcjellë edhe përshëndetjen e rektorit të universitetit Prof. Asoc. Dr. Artan Dërmaku, i cili për arsye të një udhëtimi zyrtar nuk ishte i pranishëm. Ndërsa dekani i Fakultetit të Edukimit, profesori dhe poeti Merxhan Avdyli foli për biografinë dhe veprimtarinë krijuese të autorit. Kritiku e shkrimtari Mehmetali Rexhepi paraqiti një vështrim kritik rreth librit. Sipas tij, libri në fjalë ka një denduri të dhënash estetike e letrare, dokumentare dh imagjinare, me motive të reja nga e djeshmja, e sotmja dhe e nesërmja e pritshme. Ai theksoi:

“Autori ka bindjen e vet se nuk po e përshkruan realitetin ekzistues, por po I jep kahet e veta për ndërtimin e një realiteti të ri, të pamjeve të reja, ashtu sikurse do të duhej të ishte në projeksionet e shkrimtarit për të madhërishmen, për njerëzoren, për qytetërimin, për etikën, për të keqen dhe të mirën, për të bukurën dhe të shëmtuarën.”

Pastaj u zhvillua një diskutim me pyetje të të lexuesve dhe përgjigje të autorit, të cilin e udhëhoqi Flamur Maloku, duke e hapur debatin me pyetjen për procesin e shkrimit të “Enciklopedisë…”.

Kosumi u përgjigj se ky libër ka filluar të shkruhet së pari në mendje, deri sa baritja qelive të nëndheshme të Burgut të Nishit, për t’i shpëtuar të ftohtit dhe zieja në mendje të zbuloja një ligjërim letrar në të cilin thua një fjalë-çelës, një figurë letrare apo një term kulturor dhe lexuesi kupton një ´qind ide prej saj. Mbi këtë mision të pamundshëm letrar ka lindur Enciklopedia imagjinare, një trung letrar me plotë degë aq të mëdha sa duken si trungje të tjera, me pipa e sytha, me tekst e intertekst, me diku rreth pesëqind fjalë të tilla, po të cilat disa pesëmijë kuptime.

Poeti, studiuesi dhe dekani Merxhan Avdyli, e pyeti autorin se a duhet lexuesi të frikësohet kur hyn në pyllin e dendur të Ensiklopedisë imagjinare?

Kosumi tha se Enciklopedia… është si një mal, të cilin e vëzhgojmë. Dikush sheh lisat dhe e adhuron, dikush sheh egërsirat dhe e adhuron, dikush sheh gurët dhe I adhuron, dikush sheh lumenjtë, përrenjtë dhe i adhuron, dikush hapë tunele dhe nxjerr gurë të çmuar…, me rëndësi që secila klasë e lexuesve sheh Tokën e vet të premtuar. Sa më thellë të hyjë në këtë botë të re, aq më shumë do të frikësohet lexuesi. Sepse do të shoh historitë lemeritëse, për shembull, mjaftojnë edhe ato të fillimit të shekullit XX në Ballkan, kur u formuan shtetet e reja dhe kombet e reja, si serbët, bullgarët, grekët, e më vonë edhe shqiptarët, maqedonasët, malazezët, se çka kanë bërë ata kundër njëri tjetrit.

Profesor Nevrie Ismaili pyeti për metodologjinë e konstruktimit të fakteve historike me faktin letrar, imagjinar.

Autori tha se një nga bukuritë e këtij teksti është pikërisht humbja e kufirit midis historikes dhe imagjinares, shumë e vështirë të dallohet fakti imagjinar dhe fakti historik, dhe pikërisht aty ku mendon se po flitet për fakte historike, mund të jenë fakte imagjinare, ose aty ku mendohet se po fluturon imagjinata, në të vërtetë flasin faktet historike. Ky edhe është një element postmodern i këtij libri.

Mehmet Bushi e pyeti shkrimtarin se pse e keni quajtur “postroman” dhe cilin lexues e kërkon ky libër?

Autori tha se “Postroman” është një fjalë e krijuar nga unë, ngjizje e fjalës roman dhe asaj që vjen pas romanit, një zëvendësim I romanit me një zhanër të ri. Ky libër nuk është roman as edhe si asnjë tip a model I romanit e deri te postromani, sepse të gjithë ata trajtojnë një apo më shumë tema, një apo më shumë personazhe, një apo më shumë situata…., ndërsa në Enciklopedi ka sa zëra aq romane në miniaturë, sepse çdo zë paraqet një roman në miniaturë. Më ka ndihmuar mënyra se si e kam përdorë ligjërimin: unë nuk rrëfej për detajet e ngjarjeve apo përjetimeve të zakonshme, unë rrëfej vetëm për pikat referenciale, dhe vetëm për momentet kritike të ekzistencës njerëzore, vetëm për ballafaqimet e zhveshura të njeriut me situatat ekzistenciale, prandaj kjo mënyrë rrëfimi dhe ky ligjërim më ka bërë të mundshme që në një zë të shkurtër, për shembull në një faqe, të paraqesë një histori disa mija vjeçare dhe, ky është saktësisht një roman në miniaturë.

Studiuesja e re e letërsisë Donjeta Kryeziu e pyeti autorin se pse keni emërtuar një libër, ‘Libri për pesë Mariet’ dhe pesë personazhe të tij me të njëjtin emër, Maria?

Kosumi tha se pesë Mariet kam paraqitur fatin e femrave të Ballkanit në shekullin XX, pesë gra, me pesë fate të ndryshme, madhështore dh tragjike njëkohësisht, të gjitha me një prototip real, duke filluar me Marie Shllakun, Marie Kokolarin, Marie Jorgiqin, Marie Krasniqin dhe Marie K. Ua kam vënë emrin Marie nga mëma e krishtit, Maria/ Hazreti Mejremja, nëna e cila e pa më sytë e vet kryqëzimin e birit dhe i qëndroi te këmbët e përkushtuar ndaj tij dhe besimit të tij, por jo edhe e nënshtruar.

Albulena Limani pyeti se, sa ka ndikuar në shkrimin e tekstit letrar kujtesa juaj personale e burgut, pasi keni qenë vetë i burgosur politik për një kohë të gjatë?

Kosumi tha se flet me kënaqësi për kohën e burgut, për vetëm një arsye: burgu, sidomos i diktaturave komuniste, ka mëtuar të jetë një shpërfytyrim i njeriut. Në shumë raste ia ka arritur. Por në disa raste nuk ia ka arritur. Krijimi i letërsisë është një nga mjetet kundër shpërfytyrimit të burgut. Krijimi i letërsisë në burg është, përveç letërsi, rezistencë ndaj shpërfytyrimit të burgut. Unë besoj se ky realitet i shëmtuar i burgut nuk duhet të heshtet. Duhet të tregohet se çfarë lemeria bën njeriu mbi njeriun dhe çfarë është në gjendje të përballojë, të mbijetojë dhe të triumfojë njeriu. Këtë të vërtetë e kam thënë edhe në Enciklopedi… Por, është edhe ana tjetër e burgut: burgu, kjo e keqe, nuk të lë pa u hakmarrë. Ne e kemi mbijetuar dhe kemi triumfuar mbi burgun, mbi dhunën, mbi robërinë, mbi të keqen, mbi të shëmtuarën…, edhe si individë edhe si shoqëri, por kjo e keqe historike nuk na lëshon pa na ndëshkuar edhe nga përtej varrit. Sikurse te Gjenerali i ushtrisë së vdekur, ku varrmihësi që nxjerr eshtrat e ushtarëve armiq, gërvishtet vetëm pak në dorë nga një asht, por vdes.

Xhavit Lani pyeti se si i keni përzgjedhur personazhet, ata realë dhe imagjinarë?

Kosumi tha se dhe me emërtimet, sikurse me ligjërimin, ka ndjekur parimin e zotit: ka krijuar personazhe, edhe kur janë historike edhe kur janë imagjinare, e shpesh nuk dihet kur janë historike e kur imagjinare, sikur të krijoja njerëz të rinj, në një botë të re… Natyrisht që kam pasur edhe prototipe e modele. Disa prej modeleve mund të jenë edhe në këtë sallë. Për shembull, kam një motiv te Libri i pesë Marieve, në të cilin një personazh, nga dhimbja e thellë që ia vrasin vëllain në demonstratat e 1981, betohet publikisht në varrim se kurrë më në jetë nuk do të qesh! Prototipin e këtij betimi e kemi këtu në sallë. Dhe ky është një betim i denjë për tragjeditë antike.

Merrushe Sefa e pyeti autorin se cilët janë autorët apo veprat që kanë ndikuar në shkrimin e këtij libri.

Kosumi tha se idetë fillestare për fjalët-celës përputhen, por dne pa e njohur, me idenë e Raymond Williams-it dhe me librin e tij Keywords (1976), në të cilin e paraqet historinë kulturore të Anglisë përmes historisë së disa fjalëve. Këtë libër e kam lexuar diku kah vitet 2010 dhe jam lumturuar për ngjasimin e ideve të mia të viteve ’85-‘86 me ato të Williams-it. Por, ndikimin më të madh letrar në rininë time  e kam përjetuar nga vepra e Kadaresë. Shkrimtarët që kanë ndikuar më shumë apo prej të cilëve kam absorbuar më shumë invencion letrar, pa dyshim është Borhesi, Eko, Markesi, Pamuku. Këto janë modele që i dua, përndryshe unë jam ndikuar nga shumë libra dhe shumë kultura, duke filluar nga librat e shenjtë dhe librat e vjetër. Mjafton të them se në Burgun e Beogradit Odisenë e Homerit e kam lexuar shtatë herë.

Hysen Këqiku, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, Dega e Gjilanit, lexoi një letër përgëzimi në emër të LSHK, Dega në Gjilan, në të cilën, shprehu gëzimin dhe mirëpritjen e botimit të Enciklopedisë imagjinare, duke e cilësuar një dite feste për lexuesit dhe letërsinë shqipe botimin e saj.

Në mbyllje, udhëheqësi i takimit, profesori Flamur Maloku, tha: “Kosumi nuk shkruan libër, por rrëfen për ngjarje e histori librash, të cilat janë rrëfime e nuk janë rirrëfime. Si vepra Enciklopedia Imagjinare, si vetë autori, duhen kuptuar brenda estetikës së narratives, ashtu si i kuptojmë Borhesin, Econ e Markezin.”